سرگذشت پر دود سیگار ایرانی؛ از خانه‌های گیلان تا دکه‌های تهران

جارستان: سالانه بیش از ۱۰۰میلیارد نخ سیگار در ایران دود می‌شود که نزدیک به یک‌چهارم آن از مسیر قاچاق وارد می‌شود، بخش دیگری تقلبی است و سهم زیادی هم به صورت غیرقانونی و بدون پرداخت مالیات در بازار مصرف پخش می‌شود. سیگار، در ایران امروز فقط یک عادت نیست، نمادی از یک بازار چندلایه، یک صنعت بزرگ و البته زخمی مزمن بر تن سلامت عمومی است.

کافی‌ست چرخی در بازار بزنید، تا ببینید چگونه برندهایی که حتی مجوز ورود ندارند، آزادانه و با قیمت بالا در دکه‌ها فروخته می‌شوند و پشت همه این‌ها، رقم‌هایی می‌خزند که نشان می‌دهند چطور، میلیاردها دلار ارز در دود سیگار به هوا می‌رود. اما این مسیر دودزا، از کجا شروع شد؟ داستان سیگار در ایران، فقط داستان یک کالا نیست؛ بخشی از تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی معاصر ماست.

سیگاری که از شمال آمد

ورود سیگار به ایران به اواسط قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که ایران به تدریج با جهان مدرن ارتباط بیشتری پیدا می‌کرد. نخستین نشانه‌ها در دهه ۱۸۶۰ میلادی دیده می‌شود؛ جایی که به احتمال زیاد، سربازان و بازرگانان روس و ترک، این کالای نوظهور را با خود به ایران آوردند.

آن‌روزها سیگار نه فراگیر بود و نه ارزان بلکه کالایی لوکس به شمار می‌رفت آن‌هم برای طبقه ثروتمند و تحصیل‌کرده‌ای که در پی تقلید از اروپایی‌ها بودند. سال ۱۸۶۹ میلادی، تبریز که یکی از دروازه‌های اصلی تجارت با عثمانی و روسیه بود، نزدیک به ۳۵۰ فروشگاه سیگار داشت. فروشگاه‌هایی که بیشتر مشتریان‌شان نخبگان، بازرگانان و درباریان بودند.

گذشت زمان، سیگار از کالای خارجی گران‌قیمت به محصولی داخلی بدل شد. مناطق شمالی کشور، به‌ویژه گیلان و مازندران، به دلیل شرایط اقلیمی مناسب، به مراکز اصلی کشت توتون و تنباکو تبدیل شدند. در دهه ۱۸۷۰، کشاورزان گیلانی در حیاط خانه‌های‌شان توتون می‌کاشتند و کارخانه‌های کوچکی که با سرمایه‌گذاران روسی شکل گرفته بود، تولید اولیه سیگار را آغاز کردند. رشت، در آن دوران، به یکی از نخستین پایگاه‌های تولید دخانیات در ایران تبدیل شد.

در آغاز قرن بیستم، تولید داخلی سیگار شتاب گرفت. مشهد، تبریز و تهران به مراکز مهم دیگری در این صنعت نوظهور بدل شدند. در همین دوران بود که برندهایی مانند «بهمن»، «زرین»، «فروردین» و «اشنو» وارد بازار شدند و برای نخستین‌بار، ایرانی‌ها طعم سیگاری را چشیدند که نه از روسیه یا ترکیه، که از دل خاک خودشان برآمده بود.

صنعتی با ریشه دولتی

سال ۱۳۱۶ شمسی دولت رضاشاه تصمیم به تأسیس «شرکت دخانیات ایران» گرفت. شرکتی دولتی که قرار بود زنجیره تولید، توزیع و نظارت بر بازار دخانیات را یکپارچه و مدیریت کند. این شرکت با ایجاد کارخانه‌هایی در شهرهای مختلف از جمله تهران، رشت، ساری، ارومیه و تبریز، نقش مهمی در انسجام صنعت دخانیات ایفا کرد. گیلان همچنان قطب اصلی باقی ماند و تا سال‌ها بیشترین تولید سیگار کشور از همین استان تأمین می‌شد.

از آن‌سو، واردات سیگارهای خارجی به‌ویژه از روسیه ادامه داشت و بازار ایران به‌تدریج به یکی از پویاترین بازارهای مصرف سیگار در خاورمیانه بدل شد. سیگار در این دوران، دیگر نه کالایی خاص، که بخشی از عادت روزمره مردم بود؛ از قهوه‌خانه‌های شهری تا کارگاه‌های روستایی و از سربازخانه‌ها تا باشگاه‌های روشنفکری؛ خیلی‌ها سیگار به لب داشتند.

 سه نسل در محاصره دود

سیگار در ایران از دهه ۱۹۲۰ به بعد به یک پدیده اجتماعی بدل شد. سه نسل از ایرانیان، سیگار را نه فقط به عنوان یک کالا، که به عنوان بخشی از فرهنگ زندگی تجربه کردند. در دوره‌ای، نشانه‌ای از بلوغ مردانه بود، در دوره‌ای دیگر، نشانه‌ای از طغیان جوانی؛ گاهی در لباس ادبیات ظاهر می‌شد، گاهی در قالب اعتراض و گاهی فقط برای فرار از بی‌حوصلگی. گاهی هم برای ادا و نمایش. حالا، در قرن بیست‌و‌یکم، سیگار به یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های بهداشت عمومی در ایران تبدیل شده است.

آمار در دود

وارد عصر امروز که می‌شویم، سیگار نه‌فقط حاضر است، بلکه حالا درگیر مسائلی همچون قاچاق، سیاست‌های مالیاتی نامشخص و رقابت ناعادلانه شده است. آماری که محمدرضا تاجدار، رئیس انجمن تولیدکنندگان و واردکنندگان محصولات دخانی در گفت‌وگو با ایسنا ارائه داده، تصویر دقیقی از این بحران به‌دست می‌دهد.

وی می‌گوید: در سال ۱۴۰۱، بین ۶ تا ۹ میلیارد نخ سیگار به شکل قاچاق وارد کشور شد که این میزان، معادل خروج حدود ۴۵۰ میلیون دلار ارز از کشور بود. در همین سال، تولید رسمی سیگار به حدود ۷۰ میلیارد نخ رسید و برای تولید آن، چیزی نزدیک به ۳۰۰ میلیون دلار ارز مصرف شد. اما این فقط بخش کوچکی از ماجراست.

برآوردها نشان می‌دهد که مصرف سالانه سیگار در ایران حدود ۱۰۰ میلیارد نخ است یعنی حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از این میزان، از مسیر قاچاق تأمین می‌شود. افزون بر آن، بیش از ۵۰۰ نوع سیگار قاچاق، جعلی و تقلبی در بازار قابل شناسایی است. بخش بزرگی از سیگارهای الکترونیکی و حرارتی که این روزها در میان جوانان محبوب شده، اصلا به‌صورت قانونی وارد نمی‌شود.

در کنار سیگار، تنباکوی معسل نیز سهم بزرگی در بازار دارد: سالانه حدود ۱۲ هزار تن از این ماده در کشور مصرف می‌شود، اما تنها هزار تن آن به‌صورت قانونی در کشور تولید می‌شود. به‌دلیل عوارض سنگین و مالیات‌های بالا، تولید قانونی تنباکو مقرون‌به‌صرفه نیست و بسیاری از تولیدکنندگان به کشورهای همسایه مانند عراق یا امارات کوچ کرده‌اند.

آمارهایی که نیستند

در حالی که واحدهای تولیدی دخانیات حدود ۶۰ درصد قیمت نهایی سیگار را به شکل مالیات پرداخت می‌کنند، هنوز هیچ گزارش دقیق و شفافی از طرف سازمان امور مالیاتی در این زمینه منتشر نشده است. این در حالی است که شفاف‌سازی مالیاتی می‌تواند به ساماندهی بازار، کنترل قاچاق و حتی کاهش مصرف کمک کند. از سوی دیگر، فشارهای مالیاتی باعث شده که بسیاری از برندهای داخلی ایرانی، با وجود رشد تولید، از بازار حذف شوند و جای خود را به سیگارهای پرتقاضای قاچاق بدهند.

تاجدار می‌گوید برخی معتقدند که سیگار در ایران ارزان‌تر از کشورهای منطقه است، اما واقعیت این است که قیمت را باید بر اساس سرانه درآمد مقایسه کرد و در این مقایسه، ایران در میان ۱۰ کشور گران از نظر هزینه واقعی سیگار قرار می‌گیرد.

 «تیر» نام با مسمایی برای سیگار

شاید هیچ نامی برای یک سیگار به اندازه «تیر» گویا و هشداردهنده نباشد. این برند ایرانی نخستین‌بار در آذر ۱۳۵۳ توسط روزنامه اطلاعات معرفی شد و در ابتدا به سفارش ایران، در آلمان غربی و بلغارستان تولید می‌شد. آن روزها شاید کسی تصور نمی‌کرد نامی که برای یک محصول دخانی برگزیده‌اند، روزی استعاره‌ای تمام‌عیار از سرنوشت جامعه شود؛ تیری که نه از لوله تفنگ، که از نوک یک نخ سیگار به جان سلامت عمومی شلیک می‌شود. برند «تیر» با همه فراز و نشیب‌هایش، امروز دیگر در بازار جایی ندارد، اما نامش هنوز ما را به فکر فرو می‌برد که هر نخ سیگار، تیری‌ست که در سکوت، بر پیکر زندگی ما می‌نشیند.

دخانیات، از تولید ایرانی تا بلای قاچاق

صنعت دخانیات در ایران، روزگاری یک صنعت ملی بود؛ با کشاورزان گیلانی، کارخانه‌های داخلی و برندهایی که روی جلد پاکت‌شان نوشته شده بود: «ساخت ایران». اما امروز، در سایه قاچاق، مالیات‌های نامشخص، نبود نظارت مؤثر و رقابت ناسالم، این صنعت از مسیر شفاف و سالم خود فاصله گرفته است. امروزه سیگار دیگر فقط یک نخ کاغذ پیچیده نیست؛ صنعتی است که بخشی از آن‌چه بر اقتصاد و سیاست ایران می‌گذرد را نمایش می‌دهد.